Recept voor een manisch-depressief land

We moeten elkaar niet weg concurreren, maar samen waarde toevoegen, zo concluderen Frank van Empel en Martin Bakker uit hun op 26 april verschenen promotieonderzoek. Allemaal Winnen is het devies en Ecolutie de weg naar een betere wereld. Systematische toepassing van hun recept voorkomt een dreigende polarisatie.

 

Door Caro Sicking voor dewereldmorgen.be, 17 mei 2012

Nederland is een manisch-depressief land geworden, bestuurd door geconstrueerde gelegenheidscoalities met gebrekkig draagvlak en handelingsvermogen. De afgelopen jaren zijn getekend door diverse crises: politiek, democratisch, sociaal, ecologisch en economisch. Zodra in het ene gebied gemorreld wordt aan het systeem, is de weerslag daarvan over de hele linie van subsystemen merkbaar. De ecologische, economische en sociaal/politieke aspecten van de samenleving zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden.
De vraag luidt: Is de werkelijkheid te sturen in zo’n dynamische context waarin alles met alles verbonden is? Ieder ingrijpen leidt tot onvoorziene effecten waardoor niet zelden het tegendeel wordt bereikt van wat werd beoogd. Wendbaarheid, aanpassingsvermogen en flexibiliteit zijn daarom de voornaamste eigenschappen van een samenleving die duurzame ontwikkeling nastreeft. Lees: een samenleving die wil voortbestaan en ook voor volgende generaties leefbaar wil blijven.

Van Empel cs vervangen het begrip ‘duurzame ontwikkeling’ door een nieuwe term: Ecolutie. Dit in navolging van Jacques Derrida die stelt dat ook woorden sleets worden en toe kunnen zijn aan vervanging. Duurzaam is zo’n woord. Politici en bedrijven gebruiken het als stoplap, als raamversiering en er verandert niets. Ecolutie is het bijstere spoor, de weg die door de chaos leidt naar een hoger niveau van ecologie, economie en sociaal-culturele weefsels van een samenleving.
Langs vele filosofen en denkers, door een woud van experimenten, mislukkingen en mislukkingen, opstaan en verder gaan, leidt Allemaal Winnen ons naar een praktisch toepasbare matrix die als kompas kan dienen om het bijstere spoor Ecolutie te vinden, te beginnen met de aanwijzing: U bevindt zich hier.
De horizontale as van de matrix bestaat uit fasen: destructie – deconstructie – constructie. Iedere ontwikkeling doorloopt deze fasen, voortdurend en steeds opnieuw. Dat is het patroon van veranderingen die zich gewenst en ongewenst voltrekken.
Op de verticale as staan de zogenoemde oplossingsclusters: gedrag – technologie – besluitvorming.

Deze matrix wordt gevuld met concepten. Ook hier is verandering het sleutelwoord. Concepten kunnen variëren door de tijd en op verschillende plaatsen. Er zijn zeven criteria vastgesteld waar aan een concept dient te voldoen om te leiden naar een duurzame ontwikkeling.
Democratie kan zo’n concept zijn en zal zich bevinden in het oplossingscluster besluitvorming. Het zal niemand moeite kosten om zich voor te stellen wanneer een land of regio zich in de destructie fase bevindt: dictatuur. Waar een dictator heerst, is geen duurzame ontwikkeling mogelijk. Gedrag en technologie (waartoe ook procedures behoren) vervallen in een dergelijke maatschappij ook snel tot destructie. Denk aan (internet)censuur, corruptie en aan berusting door de onderdrukten. Dat laatste valt onder het cluster gedrag. Mensen die berusten, nemen het heft niet in eigen hand. Sommigen besluiten tot reframing, door zich te verzetten of door te migreren (vluchten). Zij zijn de dapperen die zelf in de deconstructie fase belanden. Maar zodra ze met velen zijn en een omslagpunt (tipping point) bereikt wordt, werpt die massa de dictator omver en is er zicht op constructie. Iets dergelijks heeft zich voorgedaan in het Midden Oosten en is nog steeds in volle gang.

Naast systemen zijn er netwerken. Deze zijn open, denk hierbij aan facebook, twitter, maar ook aan sociale verbanden zoals buurten, verenigingen et cetera. Netwerken worden wel vergeleken met rizomen, ondergrondse wortelsystemen die zich vertakken en op verschillende punten uit de aarde groeien. Ieder kent wel zo’n ‘onkruid’ dat zich niet laat verbannen uit de tuin, maar steeds weer opduikt.
De Arabische Revolutie heeft, naast andere dingen, getoond hoe sterk, want wendbaar en flexibel, de netwerken zijn die gevormd worden door de sociale media waardoor mensen, ongeacht waar ze zich bevinden, samenwerken op een issue dat hen aan elkaar bindt. De bloggers uit Tunesië vonden weerklank uit de gehele wereld, stuurden foto’s en berichten rond wat ertoe leidde dat het vuur zich letterlijk verspreidde. Zelfs de kleinste stem kan verandering inzetten, concludeert Václav Havel over de val van het IJzeren Gordijn in zijn essay Power of the Powerless.
De toegenomen verbondenheid van individuen met anderen – zelfs onbekenden die geografisch mijlen van hen verwijderd zijn – maakt van centrale sturing welhaast onbegonnen werk, tenzij er consensus over bestaat.
Om tot consensus te komen, zullen we een groot, gedeeld overkoepelend verhaal nodig hebben en besluiten moeten nemen op basis van principes die richting geven. Daarnaast dienen beslissingen genomen en uitgevoerd te worden door de community die het aangaat.

De Allemaal Winnen Matrix is een dynamisch model. Die dynamiek is nodig, want een ontwikkeling die constructief begint, ontaardt niet zelden in destructie. Als voorbeeld kunnen we de Industriële Revolutie nemen. Welvaart, levensduur en werkgelegenheid namen structureel en substantieel toe. Op een bepaald moment ontstonden er echter kwalijke neveneffecten, zoals lucht-, water- en bodemvervuiling. De voorraden natuurlijke grond- en hulpstoffen (olie, gas,metalen) namen in zorgwekkend tempo af en bovendien verandert ook nog het klimaat. Van constructie belandden wij in destructie.

Wanneer we de politieke situatie in Nederland in ogenschouw nemen, moeten we evenzeer concluderen dat er momenteel sprake is van destructie. De huidige manier van centrale besluitvorming en aansturing door politici en bestuurders leidt tot te weinig betrokkenheid uit de samenleving en biedt geen oplossingen. Onelinersbeheersen het debat en angst bepaalt het politieke landschap. Democratie, zo blijkt uit Allemaal Winnen, is een levensstijl. Een ware democraat is dienend aan de gemeenschap. In navolging van John Keane wordt gepleit voor een monitory democracy. Hetgeen kort door de bocht inhoudt dat betrokkenen op gelijkwaardige grondslag samen issues oplossen die zich afspelen in hun directe omgeving. Overheden, die bestaan uit gekozen bestuurders, nemen besluiten op basis van consensus en worden door een fijnzinnig net van checks & balances ‘gemonitord’ door de geïnformeerde burger.

In feite werkt de EU op die wijze en is, alle onderbuikgevoelens ten spijt, enorm succesvol. De kleine Europese Commissie (EC) stuurt op grote lijnen, besluit en acteert. Indien de samenleving het oneens is met de EC kunnen het Europees Parlement, maar ook burgers, hier op amenderen. De EU heeft bereikt dat lidstaten geen oorlogen met elkaar meer voeren sinds hun lidmaatschap. Het is daarnaast een enorme interne markt die zelfvoorzienend is. Deze Unie is het mooiste wat de burgers van de deelnemende landen ooit is overkomen. Door op angst en xenofobie te koersen, brengen machtswellustige politici de grootste vredesmachine en welvaartsgenerator ter wereld in gevaar. Ze slachten de kip met de gouden eieren. Althans dat pogen ze.

Allemaal Winnen – hiermee wordt gedoeld op natuur, aarde, economie en de mens in sociaal, cultureel en politiek opzicht – biedt een uitzicht weg uit het huidige ethisch faillissement.
Een voorbeeld is: Samenwerken in plaats van concurreren. Waar partijen strijden om de hegemonie, zoals in de vrije markt economie, daar zijn winnaars en verliezers. Tel je winst en verlies op, dan kom je ongeveer uit op nul. Werken die zelfde partijen echter samen aan iets nieuws dat waarde toevoegt, dan resulteert een dikke plus.
Tegenover de vechteconomie staat daarom de Joint Effort Society, afgekort ‘JES’. Dit is een maatschappij waar op elk gemeenschapsniveau (huishouden, buurt, wijk, gemeente, regio, land, landenblok) ontwikkelingen en problemen worden vertaald in vraagstukken, die door betrokkenen en belanghebbenden zelf in harmonie (consensus) worden opgelost. Dit kan volgens bepaalde methoden, zoals de van Harvard University stammende Mutual Gains Approach. Dit is een vorm van directe democratie die met name bij gebiedsontwikkeling tot goede resultaten kan leiden.

De Allemaal Winnen matrix en het nieuwe begrippenkader waarvan Ecolutie er één is, worden aangevuld met een werkwijze die haar nut heeft bewezen in de Nederlandse regio Noord-Brabant: verkennen – experimenteren – opschalen. Vooral dat laatste blijkt echter nog steeds weerbarstig. Daarvoor zijn verschillende oorzaken aan te wijzen, maar ook oplossingen te vinden die in het lijvige boekwerk besproken worden.

Aan politici is het allemaal niet besteed. Die draaien rondjes in hun eigen arena’s, los van degenen die ze vertegenwoordigen. Dat geldt in het bijzonder voor de vijf partijen die tekenden voor het ‘wandelgangenakkoord’: VVD, CDA, ChristenUnie, D66 en GroenLinks. De achterban van dit nieuwe politieke midden is over het algemeen hoog opgeleid, welvarend en blank, zo merkt de Amsterdamse politicoloog Philip van Praag in de Volkskrant op. Hij vreest een confrontatie tussen de witte boorden van het midden en de blauwe boorden in de SP, PvdA en PVV. Deze confrontatie kan vermeden worden door de civil society in te richten naar de principes van Allemaal Winnen. Hoe meer er decentraal wordt besloten, hoe minder er centraal in Den Haag te polariseren valt. Als het individu weer verantwoordelijk is voor zijn eigen keuzegedrag en vuile handen maakt bij de uitvoering van genomen besluiten, als de democratie van onderen af opnieuw wordt ingericht, dan verandert de nationale regering in een toezichthoudende instantie, met de minister-president in de rol van ceremoniemeester. Het primaat van het individu komt dan boven het primaat van de staat. Deze laatste heeft als voornaamste taak om de existentiële vrijheden van ieder individu te beschermen.

Afbeelding: Barend van Hoek, potlood op papier, 2012